تحقیق واژه‌یی است عربی که معادل آن در فارسی دری « پژوهش » است و در پشتو آن را «حیرنه» گویند. در فرهنگ‌ها و لغت نامه‌ها کلمه یا واژۀ تحقیق تعریف‌های گوناگونی دارد. مثلاً تحقیق به حقیقت امری رسیده‌گی کردن را گویند. رسیده گی و باز جویی کردن را گویند. راست و درست کردن را گویند. هم چنان به مفهوم واجب کردن، تاکید و اثبات چیزی را نیز آمده است. در عرف اهل دانش تحقیق، اثبات یک مسأله است به دلیل . در تمام این تعریف‌ها می بینیم که تحقیق راه و شیوه‌یی است برای رسیدن به حقیقت. از حقیقت زمانی می توان با اطمینان سخن گفت که در آن زمینه تحقیق ثمر بخشی صورت گرفته باشد. با این یاد دهانی کوتاه می توان گفت: تحقیق کار علمی، آگاهانه و برنامه ریزی شده یی است برای رسیدن به حقیقت که البته بدون یک شیوۀ منظم و تدوین شده وبدون افزارهای لازم برای تحقیق نمی توان به هدف تحقیق دست یافت. همان گونه که گفته شد، هدف هرتحقیقی رسیدن به حقیقت و شناخت آن است.
این حقیقت همان انعکاس یا بازتاب واقعیت و هستی در ذهن انسان است که در نتیجۀ تجربه و تحقیق به دست می آید. مثلاً یک مالیکول آب، یک و اقعیت است. یعنی وجود دارد. ما چه دربارۀ آن بیندیشیم یا نیدیشیم. این مالیکول آب چگونه و از چه چیزی ساخته شده است؟ این پرسش انسان را در پروسۀ شناخت هستی وا داشته است تا راز هستی مالیکول آب را بشناسد. این کار ممکن نیست مگر در آزمایش‌گاه یا لابراتوار. چنان که ما می توانیم در نتیجۀ تجزیۀ برقی در آزمایش‌گاه دریابیم که یک مالیکول آب از دو اتوم هایدروژن ویک اتوم اکسژن به وجود آمده است. این امر حقیقت وجودی یک مالیکول آب را برای ما بیان می کند که آن را به گونۀ یک حکم و دست آورد علمی می پذیریم. از این جا می توان گفت که انسان ها از همان دوره های دور زنده گی تا کنون تمام حقیقت‌های را که در عرصه‌های گوناگون دانش طبیعی و بشری به دست آورده اند، نتیجۀ تحقیق و تجربه بوده است. با این توضیح بار دیگر می توان تاکید کرد که تحقیق یا پژوهش همان جستجوی منظم، آگاهانه و سازمان یافتۀ انسان است تا پدیده‌ها، موضوعات و مسایل پیرامون خود را بشناسد وبه حقیقت آنها دست یابد. البته دست یابی انسان به حقیقت اشیا و پدیده‌ها هدف نهایی انسان نیست. انسان می خواهد با استفاده از تحقیق و روش‌های علمی اشیا و پدیده‌های محیط خود و در نهایت هستی را بشناسد تا با استفاده از این شناخت در جهت بهتر زیستن گام بردارد.
هما گونه که پیش از این گفته شد هرگونه تحقیقی اصول و شیوه‌های خاص خود را دارد که اگر این شیوه‌ها و اصول به گونۀ درست و با در نظر داشت موضوع تحقیق انتخاب نشوند، و به درستی به کار گرفته نشوند، تحقیق به نتیجه یی نخواهد رسید. این اصول تحقیق مجموعۀ یک رشته ضابطه‌ها و راه‌کار‌هایی است که محقق یا پژوهشگر باید در جریان تحقیق آن را در نظر داشته باشد. چنین است که تحقیق گونه‌های متفاوتی دارد.
1- پژوهش یا تحقیق کتاب‌خانه‌ای
تحقیق یا پژوهش کتاب‌خانه‌ای در حقیقت همان تحقیق متونی است. این تحقیق بیشتر در پیوند به علوم بشری، ادبیات، علوم اسلامی و علوم اجتماعی صورت می گیرد. مثلا یک پژوهشگر در پیوند به موضوع تحقیق خویش در کتابخانه به آثار، نوشته‌ها و آرای نویسنده‌گان مراجعه می کند. آرای و دیدگاههای گوناگون نویسنده‌گان را غیر جانب دارانه تحلیل، تجزیه و ارزیابی می کند تا بتواند خود را به هدف تحقیق که همانا رسیدن به حقیقت است، برساند. پژوهشگر یا محقیق همان گونه که در تحقیق آزمایش‌گاهی با استفاده از اصول تحقیق با بی طرفی به کار خود ادامه می دهد، در پژوهش‌کتاب‌خانه‌ای نیز مکلفیت دارد تا تحقیق خود را با استفاد از اصول تحقیق و با بی طرفی انجام دهد. برای آن که اگر پژوهشگر یا محقیق علایق و خواست‌های فکری خود را در جریان تحقیق دخیل سازد در آن صورت به حقیقت دست نخواهد یافت. در این صورت آن چیزی را که به نام نتیجۀ تحقیق به دیگران ارائه می کند، حقیقتی خواهد بود آمیخته با توهم و دروغ.
2- پژوهش یا تحقیق آزمایش‌گاهی
این گونه تحقیق همان پیش‌برد تجربه‌ها در آزمایش‌گاه‌ها یا لابراتوارها می باشد. این تحقیق بیشر در پیوند به علوم طبیعی صورت می گیرد. یعنی در پیوند به دانش‌های طبیعی مانند فزیک، کیمیا، بیولوژی و رشته‌های گوناگون علوم طبی. این تجربه‌های لابراتواری یا به هدف آموزش دانشجویان صورت می گیرد و یا هم به هدف کشف پدیدۀ تازه‌یی ازعلوم طبیعی. مثلاً دانشجویان به گونۀ تیوریک در مضمون کیمیا می خوانند که یک مالیکول نمک طعام یا سودیم کلوراید از یک اتوم سودیم ویک اتوم کلورین ساخته شده است. این امر برای دانشجویان یک دانش تیوریک وغیرمستقیم است. دانش‌جو نیاز دارد تا این دانش غیر مستقیم و تیوریک را به دانش مستقیم بدل کنند. برای این کار آنها سودیم کلوراید را در آزمایش‌گاه براساس تجربۀ کیمیاوی تجزیه می کنند تا به گونۀ عملی و مستقیم به این حقیقت برسند. این خود یک تحقیق و تجربه است. یاهم دانشمندی در آزمایش‌گاهش روی خاصیت کیمیاوی عنصری تحقیق می کند و در نتیجه به حقیقتی دست می یابد که تا کنون علم کیمیا به کشف آن دست نیافته است. این نیز یک تحقیق یا یک تجربۀ کیماوی است که در نتیجۀ آن حقیقت تازه‌یی کشف می شود. همان گونه که گفته شد این گونه تحقیق بیشتر و بیشتر مختص به علوم طبعی است. از همین جهت است که گاهی علوم طبیعی را علوم تجربی نیز می گویند.
3- پژوهش یا تحقیق ساحوی
تحقیق ساحوی زمانی صورت می گیرد که محقق یا گروهی از محققان بخواهند تا حقیقتی را در ساحه تحقیق کنند. این ساحه می تواند یک ساحۀ جغرافایی باشد، یاهم گروهی مردم، شهری باشد یا دهکده یی. در تحقیق ساحوی موضوعاتی مورد بحث قرار می گیرد که نمی توان با استفاده از تحقیق کتاب‌خانه‌ای به حقیقت آن دست یافت. عمدتاً تحقیق ساحوی در پیوند به موضوعات کشاورزی، زمین شناسی، جغرافیا،باستان شناسی صورت می گیرد. البته بعضی از موضوعات علوم اجتماعی، ادبیات و فرهنگ نیز نیاز به پژوهش‌های ساحوی دارد. مثلاً وقتی پژوهش‌گری بخواهد در پیوند به رسم و رواج اجتماعی و دینی گروهی از مردم تحقیق کند یا پژوهش‌هایی را در پیوند به ادبیات عامیانه، لهجه‌های یک زبان یا بعضی از موضوعات تاریخی به پیش ببرد ناگزیر از آن است تا به ساحه رفته و مستقیماً به پژوهش ساحوی بپردازد. البته پژوهش یا تحقیقات ساحوی می تواند به گونۀ فردی، یا هم به گونۀ گروهی اجرا شود.
در صورتی که این تحقیق ساحوی به زنده‌گی فرهنگی و اجتماعی مردم پیوند داشته باشد در آن صورت پژوهشگر یا گروهی از پژوهش‌گران می توانند بااستفاده از پرسش‌نامه‌ها و یا با استفاد از گفتگوهای فردی یا گروهی تحقیق خود را به پیش ببرند. البته در این صورت مهم ترین مسالۀ طرح پرسش‌های غیر جانب‌دارانه در پرسش‌نامه یا هم در گفتگو‌ها می باشد. برای آن که پرسش‌های جانب‌دارانه می تواند نتیجۀ تحقیق را مخدوش و آمیخته با دروغ سازد. باید مواد به دست آمده از پرسش‌نامه‌ها و گفت و گوها به گونه دقیق و بی طرفانه محاسبه، تحلیل و ارزیابی شوند. در جهت دیگر اگر تحقیق در ساحه، مربوط به موضوعات مربوط به زمین شناسی، خاک شناسی، کشاورزی، باستان شناسی یا موضوعات دیگری از این دست بوده باشد، در این صورت محقق ناگزیر است تا مواد قابل ارزیابی را به گونۀ دقیق از ساحه گرد آوری کند.
مثلاً اگر قرار است که در یک ساحه فارم بادام ساخته شود، محقق باید چگونه‌گی خاک منطقه را بشناسد. شاید نیاز داشته باشد تا خاک آن ساحه را به نزدیگ‌ترین آزمایش‌گاه علمی برساند، تا چگونه‌گی شناخته شود که آیا این خاک برای نشو نمای درختان بادام مفید است یانه؟ به همین گونه نیاز است تا محقق در پیوند به چگونه‌گی آب و هوای منطقه نیز تحقیق کند.
در هردو تحقیق ساحوی و کتاب‌خانه‌ای محقق در گام نخست باید به گرد آوری مواد مورد تحقیق، اطلاعات، شواهد و دلایل بپردازد. در گام بعدی این مواد، اطلاعات، شواهد و دلایل را تحلیل و تجزیه کند تا به نتیجه یی برسد. نتیجۀ تحقیق نمی تواند امر دل بخواه محقق باشد؛ بلکه این نتیجه وابسته به چگونه گی پدیدۀ مورد تحقیق است که محقق باید آن را کشف کند.چنین چیزی هم در تحقیق کتابخانه یی درست است و هم در تحقیق ساحوی. در تحقیق کتابخانه ای محقق بر داده های کتاب‌ها، اسناد و مدارک نوشته شده اتکا می کند. به همان‌گونه درتحقیق ساحوی محقق باید برمواد مورد تحقیق، اطلاعات یا ویژه‌گی‌های اجتماعی که از ساحه پیدا می کند اتکا داشته باشد. ذهنی‌گری و آمیختن تمایالات درونی در پروسۀ تحقیق کار نا بخشودنی است که محقق نباید چنین کند. یعنی هیچ محققی حق ندارد تا دیدگاه های شخصی خود را با نتیجۀ تحقیق در آمیزد. البته این سخن به مفهوم آن نیست محقق از بیان نتیجه گیری‌های خود شانه خالی کند. این نکته را نیز باید بیان کرد که شاید یک محقق در جریان تحقیق خود به نتایجی برسد که خود به آن علاقه نداشته باشد؛ اگر چنین هم که شود او حق ندارد به نتیجۀ تحقیق پشت کند. یا آن را دگرگونه جلوه دهد. محقق یک انسان بی طرف است. قضاوت در نتیجۀ پروسۀ تحقیق شکل می گیرد نه بر بنیاد تمایلات درونی او.
4- پژوهش یا تحقیق آمیخته
گاهی در پژوهش و تحقیق یک موضع این نیاز به میان می آید که پژوهشگر تحقیق خود را هم در کتابخانه و هم در ساحه به پیش ببرد. مثلاً گروهی از مهندسان می خواهند در یکی از گوشه‌های شهر بلند منزل‌های برپادارند. در این صورت آن ها در گام نخست نیاز دارند تا ساحه را از دیدگاههای اقتصادی اجتماعی و مسایل دیگر تحقیق کنند. با این حال آنها در گام دوم نیاز دارند تا خاک منطقه را به آزمایش‌گاه ببرند. خاصیت و مقاومت خاک را در برابر فشار سنجش کنند که هر سانتی متر مربع آن ساحه چقدر فشار را می تواند تحمل کنند تا بر اساس آن دریابند که بلند منزل‌های خود را باید در چند طبقه آباد کنند! این خود گونه‌یی از تحقیق یا پژوهش آمیخته است. یعنی هم در ساحه و هم در آزمایش‌گاه.
گاهی هم محقق در زمینه های تحقیق ادبی و اجتماعی ناگزیر می شود که هم به کتاب‌خانه‌ها سری بزند و به تحقیق کتب‌خانه‌ای بپردازد و هم در پیوند به آن موضوع به ساحه برود و تحقیق کند.
با این همه تمام پژوهش‌ها یا تحقیق ها دو ویژه‌گی دارند. یعنی تحقیق از نظر موضوع می تواند تازه و نو باشد، یاهم یک تحقیق تکراری . مثلاً نخستین دانشمندی که اتوم را شگافت و به حقیقت ذرات الفا، گاما و بتا دست یافت یا به زبان دیگر ذرات پروتون، الکترون و نیوترون را شناخت این یک تحقیق بکر و تازه بود. برای آن که تا آن روز هیچ دانشمندی چنین تجربه و تحقیقی را انجام نداده بود. یا در مثال پیشین نخستین دانشمندی که مالیکول آب را تجزیه کرد، او در حقیقت یک تحقیق تازه و بکر را انجام داده بود؛ اما امروزه در آزمایش‌گاه‌ها بار بار مالیکول آب را تجزیه می کنند که یک تجربۀ و تحقیق تکراری است. به همین گونه امروزه تجربۀ تجزیۀ اتوم در آزمایش‌گاه‌های علمی و عمدتاً در آزمایش‌گاه‌های اتومی همه روزه عملی می شود که باز هم تحقیق و تجربۀ تکراری است. به همین گونه در عرصه‌های علوم اجتمای و ادبیات نیز تحقیقات می تونند بکر و تازه باشند و هم تکراری. آن که در پیوند به یک موضوع تازه اجتماعی یا ادبی چه در کتابخانه و چه در ساحه تحقیق می کند و به نتایج تازه می رسد، در حقیقت تحقیق تازه یی انجام داده است و اگر به تکرار گفته‌های دیگران بپردازد، بدون تردید تحقیق و پژوهش او یک پژوهش تکراری است. در پیوند به این چنین پژوهش‌گران یا محققان باری دانشمندی گفته بود: آن هایی که همه تحقیق شان گرد آوری گفته‌هایی است که از کتاب‌ها و رساله‌های دیگران ، چنین محققانی به کار آن کسی می ماند که استخوان‌های مرده‌گان را از چندین گور گرد آوری کرده و در گور جداگاه یی جا به جا سازد.
یکی چند نکتۀ آخرین در پیوند به تحقیق ساحوی
تحقیق ساحوی گاهی می تواند دشوار تر از تحقیق کتاب‌خانه‌ای باشد. آن هم زمانی که موضوع تحقیق به زنده‌گی اجتماعی، فرهنگی یا اقتصادی مردم پیوند داشته باشد. برای آن که گاهی مردم چندان علاقه نمی گیرند به پرسش‌های شما به گونۀ دقیق پاسخ گویند. در این صورت محقق نیاز دارد تا پیوند های قابل اعتمادی را با مردم ایجاد کند. در این پیوند می توان به نکات زیرین توجه بیشتری کرد.
باید هم چنان یاد آوری کرد امروزه روش‌های تحقیق، استفادۀ موثر از افزارها و امکانات تحقیق، چگونه‌گی تحقیق و در کلیت بحث تحقیق به یک بحث جدیی، قانونمند و گسترده بدل شده بدل شده است. برای آن که تا تمام شرایط تحقیق در نظر گرفته نشود، نمی توان از یک تحقیق علمی که بتواند ما را به حقیقتی برساند، سخن گفت. این بحث را در شماره های بعدی دنبال می کنیم.