خلاصه نویسی، تاثیر بسیار زیادی بر میزان پیشرفت و یادگیری شما می‌گذارد. با اینکه بیشتر خوانندگان از اهمیت خلاصه نویسی مطلع هستند، اما روش‌های خلاصه نویسی و شیوه‌های صحیح آن را نمی‌دانند.
دانش‌آموزانی که در هنگام مطالعه تنها به خواندن مطلب می‌پردازند، نسبت به دانش‌آموزانی که در هنگام مطالعه، خلاصه نویسی می‌کنند، دارای بازده کمتری هستند و به همین علت، دانش‌آموز به مرور، علاقه خود را نسبت به مطالبی که می‌خواند از دست داده و نمی‌تواند به آن توجه کند؛ در نتیجه، مطالب به صورت فعالانه در ذهن وی پردازش نمی‌شود؛
به طور مثال، شما ناگهان متوجه می‌شوید که در صفحه ۴۵ کتاب هستید، بی‌آنکه بدانید در همان صفحات گذشته، چه خوانده‌اید؛ انگار فقط آنها را ورق زده‌اید؛
پس اگر هنگام مطالعه، خلاصه نویسی کنید، حاصل کار مفیدتر از زمانی است که صرفاً مطالب را می‌خوانید؛ زیرا در زمان خلاصه نویسی، مغز شما، حالت فعال‌تری دارد و سبب میشود که توجهتان به مطالب بیشتر شود و احتمال آنکه مطالب را طوری پردازش کنید که معنای شخصی برایتان داشته باشد، افزایش می‌یابد.
خلاصه نویسی به چهار دلیل پیشنهاد میشود:
روش های مختلف خلاصه نویسی
برای اینکه خلاصه نویسی کنید، تنها یک ابزار مجزا لازم دارید و آن هم دفترچه یادداشت است.
از خلاصه نویسی در برگه‌های پراکنده و بدون صحافی خودداری نمایید؛ زیرا با گذر زمان، حجم یادداشت‌ها افزایش خواهد یافت و ترتیب آنها به هم خواهد خورد و یافتن و مرتب کردن آنها زمان و انرژی زیادی می‌طلبد و کاری خسته کننده خواهد بود.
خلاصه نویسی، شامل فنون مختلف یادداشتبرداری، حاشیه نویسی، خط کشی زیر جملات، دسته بندی و علامت‌گذاری میشود که بسته به شرایط و نوع مطالعه، می‌تواند مختلف بوده و حتی برای یک درس، موارد متعددی را شامل شود.
۱- علامت گذاری
بهترین فن مطالعه، درگیر شدن با مطلب یا به اصطلاح، مطالعه فعال است.
علامت‌گذاری، سریع‌ترین روش برای مطالعه فعال است و البته نکات مهم را نیز مشخص می‌کند. زمانی که مطلبی را مطالعه می‌کنید، جایی که برایتان سؤال باقی می‌‌ماند و مطلب را به طور کامل متوجه نمی‌‌شوید، از علامت سؤال (؟) استفاده کنید و کنار آن مطلب علامت بزنید.
هرجا احساس نمودید که مطالب، پرسش‌‌خیز بوده و در آن به نکته مهمی اشاره شده است، علامت تعجب (!) بگذارید و جایی که به یک کلمه یا عبارت کلیدی برخوردید، دور آن را خط بکشید و پاراگراف های مهم را با ستاره (*) مشخص کنید.
به طور کلی، هنگام مطالعه، استفاده از علامت گذاری، سرآغاز خوبی برای مطالعه دقیق و فعال است.
دقت داشته باشید که در استفاده از علامت‌‌ها و انتخاب جملاتی که خط کشی می‌‌شوند، زیاده‌‌روی نکنید؛ چرا که در مطالعه‌‌های آتی حوصله‌‌تان سر می‌رود.
۲- خط کشیدن زیر مطالب مهم
یکی از شیوه‌هایی که در خلاصه‌نویسی به کار می‌رود، خط کشیدن زیر مطالب مهم است. معمولاً این روش در میان بیشتر دانش‌آموزان و داوطلبان از محبوبیت برخوردار است؛ زیرا هم راحت‌تر از یادداشتبرداری است و هم داوطلب احساس می‌کند که مطالب مهم را بدون کمترین تغییری خلاصه کرده است.
برای خط کشیدن زیر مطالب مهم، بهتر است که از خودکارها، مدادها یا ماژیک های رنگی استفاده کنید؛ مثلاً مطلب بسیار مهم را با یک رنگ،مطالب کمتر مهم را با رنگ دیگر و مطالب هر فصل یا موضوع را نیز با رنگی خاص خط بکشید.
این کار باعث میشود تا هم مطالب، بیشتر در ذهن شما باقی بماند و هم تنوع بیشتری داشته باشید و زود خسته نشوید. در خلاصه نویسی به روش خط کشیدن زیر مطالب، باید توجه داشته باشید که با وسواس اینکه ممکن است مطلبی از قلم بیفتد، زیر همه مطالب خط نکشید؛ زیرا در غیر این صورت، حاصل کار، صفحه‌ای پر از خط در زیر جملات میشود،نه یادگیری بیشتر.
اگر شما در هر صفحه، زیر مطالب زیادی خط بکشید احتمال کاهش یادگیری وجود دارد و نشانه آن است که این وسیله را جانشین توجه واقعی به مطلب و برگرداندن مطلب به زبان خود کرده‌اید.
چیزی که هنگام انجام این کار باید مد نظر قرار دهید و زیر آن را خط بکشید، اطلاعات مهم، مانند:
نتیجه‌گیری‌های کلی، تعریف‌های کلیدی و جمله‌های اصلی که وظیفه آنها توضیح و تشریح نکات است، جملات کلیدی، نکات تستی و … است؛ بدون اینکه به اندیشه اصلی مطلب خدشه‌ای وارد آید.
۳- حاشیه نویسی
یکی از کارهای مهمی که در خلاصه‌نویسی می‌توانید انجام دهید این است که حاشیه نویسی کنید. حاشیه نویسی با هدف انتقال مجموعه‌ای از مطالب مهم و خلاصه شده از متنی است که شما مطالعه کرده‌اید. در حاشیه نویسی می توانید کلیدی ترین جمله هر پاراگراف را استخراج و به زبان خودتان در حاشیه کتاب یا جزوه یادداشت کنید.
برای انجام این کار در پایان هر پاراگراف از خودتان بپرسید که این پاراگراف قصد داشت چه مطلبی را به من بیاموزد و آن را در یک جمله و با زبان خودتان، نه به صورت کتابی، بیان کرده و یادداشت نمایید؛ به علاوه می‌توانید سؤال، انتقاد یا هر مطلب دیگری را که مربوط به همان موضوع است و در جای دیگری خوانده‌اید، حاشیه‌نویسی کنید. این فرآیند به تمرکز فکر، دقت، حفظ و یادگیری بهتر کمک می‌کند.
۴- دسته بندی
یکی دیگر از روش های مهم خلاصه نویسی، دسته‌بندی است. به کارگیری این روش برای مباحثی مانند: تاریخ ادبیات یا احادیث درس دین و زندگی که شامل دسته ها و طبقه بندی‌‌های مختلف است، بسیار مفید است.
روش کار نیز به این صورت است که باید مطالب مختلفی را که می‌توان در یک دسته قرار داد، یک جا نوشت و آنها را دسته بندی کرد؛ به عنوان مثال، میشود شاعران را بر حسب قرن و یا احادیث را بر اساس اشخاص، دسته بندی نمود.
۵- یادداشت برداری
اصلی ترین نوع خلاصه نویسی، یادداشت برداری است که می تواند کمک بسیار مؤثری به یادگیری طولانی مدت و همین طور، صرفه جویی در وقت شما نماید. یادداشت برداری، عبارت است از: برداشت کلیدی ترین مفاهیم هر مطلب و ثبت آن در دفترچه‌ای جداگانه به شیوه‌ای خاص که در مرورهای آتی کارایی داشته باشد.
هر برگه خلاصه نویسی شده باید دارای دو ویژگی مهم باشد:
باید خلاصه و کلیدی باشد؛
یعنی آنچه را که یادداشت می‌کنید باید حجمی بسیار کمتر از آنچه که در متن اصلی موجود است، داشته باشد.
دومین ویژگی خلاصه نویسی، تداعی‌گر بودن یادداشت‌‌هاست؛
یعنی همه آنچه را که پاراگراف و متن قصد انتقال آن را داشت، به شما انتقال دهد و یادآوری نماید؛ به بیان ساده، یادداشت ها باید مفید، اما مختصر باشند.
ممکن است که در ابتدا، شما در انجام هر یک از این روش‌های خلاصه نویسی، با مشکل مواجه شوید، اما اگر بخواهید و اراده کنید حتماً می‌توانید بتدریج، مطالب را به بهترین شکل ممکن خلاصه برداری کنید.
یکی از راه‌های کارا کردن یادداشت‌ها به هنگام ثبت کلمات مهم، به کار نگرفتن کلمات اضافی است.
در خلاصه‌نویسی، هر قدر اطلاعاتی با کلمات کمتر و عبارت‌های کوتاه‌تر نقل شود، کارآیی آن بالاتر است؛ بنابراین، هنگامی که اطلاعات نسبتاً زیادی را در چند کلم خلاصه می‌کنیم،یادداشت‌های شما کارا هستند. در یادداشت‌ها باید هدفتان این باشد که : حتی‌الامکان مطالب مختلف اعم از درس معلم، کتاب و جزوه را در جمله‌های کوتاه و مفید بگنجانید.
این کار سبب میشود که توجه شما صرفاً به اطلاعات مهم متمرکز شود. باید از این گونه جمله‌ها، یعنی از جمله‌هایی که کلی‌ترین و محوری‌ترین اطلاعات را در بر دارند، یادداشت بردارید و به جمله‌هایی که از لحاظ اهمیت ساختاری، ضعیف و حاوی اطلاعات جزیی‌ترند، توجه چندانی نکنید.
در خلاصه‌نویسی، ابتدا باید کلیات موضوع مورد توجه قرار گیرد و موضوعات به صورت نمودار درختی رسم شود و سپس به جزییات پرداخته شود. در خلاصه‌نویسی باید دقت کرد که معمولاً ایده و نکته اصلی در دو جمله اول پاراگراف بیان شود و بقیه پاراگراف، شامل توضیحات این مطلب باشد؛ اما این بدان معنی نیست که بقیه متن، مهم نیست، بلکه در ادامه متن باید به کلمات کلیدی مانند: «نخستین»، «مهم‌ترین عامل»، «بیشترین تاثیر»، «نکته اساسی»، «در نتیجه» و مثبت یا منفی بودن افعال توجه کرد.
یکی از کارهایی که می توانید در خلاصه نویسی انجام دهید، این است که: طرز ارتباط موضوعات اصلی و فرعی را به کمک نمودار درختی نمایش دهید تا به درک بهتر مطالب کمک کند.
در هنگام مطالعه مباحث درسی، ابتدا به کشیدن خط در زیر مطالب اصلی، مهم و با اهمیت بپردازید و سپس خلاصه‌نویسی کنید؛ زیرا انجام دو فعالیت مجزا، یادگیری و خلاصه‌نویسی در یک زمان واحد، باعث ایجاد اخلال و عدم تمرکز در انجام هر دو عمل میشود.
هنگام مطالعه مطالب خلاصه‌نویسی شده، که حاوی خطوط اصلی و پیامدهای مهم است، به کم اهمیتی مطالبی پی می‌بریم که در زمان خلاصه‌نویسی، مهم جلوه کرده‌اند یا به علت گذشت زمان و مرور مطلب، اهمیت اولیه را ندارند؛ پس این نکات را حذف کنید.
در خلاصه‌نویسی، به انتخاب سبکی مناسب با متن خلاصه شده، رعایت یکنواختی افعال از لحاظ زمان، توجه به حجم مطالب و عدم تصرف در پیام‌ها و محتوای متن اصلی، توجه کنید. خلاصه درس‌های فرمولی و قاعده‌دار مانند: درس‌های شاخه ریاضیات، فیزیک، شیمی، منطق، گرامر انگلیسی، قواعد عربی، دستور زبان فارسی و آیین نگارش، اقتصاد و آرایه‌های ادبی، از طریق یادداشت فرمول‌ها و قواعد، رسم نمودارهای لازم و طبقه‌بندی دقیق اجزای هر مبحث فراهم می‌آید و لازم است که به منظور تسلّط و یادآوری در مرور مباحث خلاصه‌نویسی شده، برای هر مورد مثالی آورده شود.
در خلاصه‌نویسی درس‌های تشریحی و حفظ‌کردنی از قبیل: معارف اسلامی، تاریخ، جغرافیا، تاریخ ادبیات، جامعه شناسی، علوم اجتماعی، روان‌شناسی، فلسفه، زیست‌شناسی، زمین شناسی، ادبیات و شیمی (بخش‌های تعریفی و تشریحی) می‌‌‌‌بایست کل هر فصل یا گفتار را بخوانید و مطالب اساسی و مهم را به شکلی برجسته مشخص سازید و آن گاه نکات مشخص شده را در یک دفتر جداگانه یادداشت کنید.
خط کشیدن زیر جمله‌ها و یادداشتبرداری از خواندن تنها و خلاصه‌نویسی از جملات خط‌کشی شده، مؤثرتر است؛ پس باید به هنر خلاصه‌نویسی مجهز بود تا از زمان و نیز از امکانات، بیشترین استفاده را کرد.
برخی از داوطلبان گمان می‌کنند که خلاصه‌نویسی، باعث گرفتن وقت مطالعاتی آنها میشود و نسبت به وقتی که برای آن صرف می‌کنند، سود کمتری دارد؛ در حالی که این موضوع برعکس است. از مزایای خلاصه‌نویسی، بهره‌گیری از یادداشت‌های خلاصه نویسی شده در مدت زمان کوتاه و صرفه‌جویی در زمان، تسهیل در برخورداری از محتویات مهم کتب و جزوات در حجم کم، ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان برای مطالعه، کمک به در خاطر سپردن مطالب و از یاد نرفتن آنها و کمک به تمرکز فکر هنگام خواندن کتاب و جزوه است.
تاریخ یادداشتبرداری را در گوشه برگه یادداشت نمایید تا در زمانهای خاص مرور سر درگم نشوید.
به خاطر داشته باشید که در برنامه ریزی خود، زمان هایی را باید به مرور اختصاص دهید و در این زمانهای مرور، به جای مطالعه دوباره کتاب یا جزوه، خلاصه‌هایی را که برداشته‌اید، مطالعه کنید.